Na Mapuli Kitina Misalaba
Historia na Utamaduni wa Wangoni
Wangoni ni moja ya makabila maarufu sana Kusini mwa Tanzania na Malawi, wakiwa na asili ya kabila la Zulu kutoka Afrika Kusini. Historia ya Wangoni inaanzia karne ya 19 wakati wa harakati za Mfalme Shaka Zulu, ambaye aliwafundisha watu wake mbinu za kivita na kupanua utawala wake kwa kuunganisha makabila mengine ya Kiafrika. Baadhi ya vikundi vya Zulu, baada ya kuanguka kwa Shaka, vililazimika kuhamia kaskazini kutafuta ardhi na maisha mapya. Ndipo kundi la Ngoni lililoongozwa na kiongozi wao, Zwangendaba, liliingia Tanzania, Zambia, na Malawi.
Uhamiaji wa Wangoni Zwangendaba aliwaongoza Wangoni kutoka Afrika Kusini mnamo miaka ya 1820 kupitia Msumbiji, na baadaye waliingia katika maeneo ya Tanzania ya leo, Malawi, na Zambia. Njiani, walipigana na makabila mbalimbali, na sehemu kubwa ya ardhi waliyoikuta waliiteka na kuanzisha himaya zao. Baada ya kifo cha Zwangendaba mnamo 1848, Wangoni waligawanyika katika makundi mawili: kundi moja liliendelea kaskazini hadi kusini mwa Tanzania (Ruvuma, Songea) na lingine likaelekea kaskazini mwa Malawi na Zambia.
Utamaduni wa Wangoni Utamaduni wa Wangoni umejikita katika mila za kijeshi na mfumo wa ukoo. Wangoni walikuwa wapiganaji hodari, wakitumia mbinu za kivita walizojifunza kutoka kwa Zulu. Pia walitumia silaha kama vile mikuki na ngao katika vita. Uongozi wao ulijengwa katika mfumo wa kifalme (chieftaincy), ambapo machifu walikuwa na nguvu kubwa katika jamii yao.
Wangoni walijulikana kwa utaratibu wao wa kuishi kijeshi na walikuwa na sherehe za kitamaduni ambazo zilihusisha dansi za kijeshi (ngoma za kigoma). Hadi leo, tamaduni hizi bado zinaonekana katika baadhi ya maeneo, huku Wangoni wakifanya sherehe za kimila na kucheza ngoma zao za asili kama vile Ngoma ya Funo, ambayo iliwasaidia kuwaunganisha kama jamii.
Lugha na Mavazi Wangoni walizungumza lugha ya Kisizulu walipowasili katika maeneo mapya, lakini polepole lugha hiyo ilichanganyika na lugha za wenyeji walizokutana nazo, na hatimaye, lugha yao ikawa mchanganyiko wa Kiswahili na lugha nyingine za asili. Katika mavazi ya kitamaduni, Wangoni walikuwa na desturi ya kuvaa ngozi za wanyama kama ishara ya nguvu na ujasiri wa kivita.
Mgongano na Wakoloni Mwishoni mwa karne ya 19, Wangoni walikabiliana na wakoloni wa Kijerumani waliokuwa wakitawala sehemu za Kusini mwa Tanzania. Ingawa walipigana kwa ushujaa, hatimaye walishindwa na kuingia kwenye mfumo wa utawala wa kikoloni wa Kijerumani.
Wangoni wa Sasa Leo, Wangoni wanaishi hasa katika maeneo ya mkoa wa Ruvuma, Songea, na maeneo ya jirani nchini Tanzania, na pia katika Malawi na Zambia. Wengi wao ni wakulima wa mazao ya chakula kama vile mahindi na mihogo. Ingawa mambo mengi ya utamaduni wao yamebadilika, wangoni bado wanaendelea kuheshimu historia yao na kuenzi mila zao kupitia sherehe za kitamaduni na ngoma.